Co chwilę można natknąć się w Internecie na pytania dotyczącego wieku, w jakim najlepiej zacząć uczyć dziecko czytać. Przeglądając blogi parentingowe można wręcz dojść do wniosku, że w tej kwestii panuje cichy wyścig pomiędzy rodzicami. Mój trzylatek już czyta– piszą z dumą jedni, a drudzy z niepokojem pytają- mój czterolatek nie jest zupełnie zainteresowany literkami, jak mam go zachęcić do nauki czytania? Dodatkowo, między wierszami możemy przeczytać, że jeśli twoje dziecko w wieku pięciu lat nie czyta, to jest to tylko i wyłącznie rodzicu twoja wina- i twoje zaniedbanie. Żeby tego było mało, rodzicom małych dzieci plączą się gdzieś po głowie pojęcia okresów sensytywnych, czy wręcz krytycznych, które mają rzekomo wyznaczać najlepszy czas, w jakim dziecko powinno poznać literki, bo potem będzie mu tylko trudniej ( a przecież chcemy, żeby naszym dzieciom było łatwiej niż nam). W magazynach dla rodziców krążą reklamy programów nauki czytania dla niemowląt według Domana, dzięki którym nasza pociecha może nauczyć się czytać już jako dwulatek (jeśli nie wcześniej). Zaczynamy wierzyć, że im wcześniej rozpoczniemy naukę czytania u dzieci, tym lepiej będą one w przyszłości radzić sobie w życiu, będą bardziej rozwinięte poznawczo, będą mieć lepszą pamięć, koncentrację i lepsze wyniki w szkole. Wokół nauki czytania u dzieci (a może w ogóle wokół coraz wcześniejszego rozpoczynania przez dzieci ‘akademickiej’ edukacji czyli czytania, pisania i liczenia) narosło już tyle mitów, że chciałabym w tym poście trochę je odczarować.

Czy istnieją okresy sensetywne (lub krytyczne) dla nauki czytania?

W psychologii okresem sensytywny (wrażliwym) określa się czas, w którym określone, zachodzące w środowisku zdarzenie, będzie wywierało największy wpływ na rozwijający się organizm. Często okresy wrażliwe porównuje się do okienek, które w danym czasie się otwierają, pozwalając bodźcowi na dokonanie swoistej zmiany w organizmie. Przykładowo małe dziecko musi być wystawione na bodźce wzrokowe i słuchowe, żeby w jego mózgu wykształciły się i wzmocniły odpowiednie szlaki odpowiadające za widzenie/słyszenie. Jeśli dziecko zostałoby odcięte od tych bodźców, to w późniejszym czasie, pomimo sprawnych oczu/uszy nie umiałoby widzieć/słyszeć. Przyjmuję się, że o okresach wrażliwych możemy też mówić w przypadku kształtowania się mowy i rozumienia języka, a także w odniesieniu do przywiązania pomiędzy opiekunem a dzieckiem. Jak pokazują jednak badania, nie musimy jakoś specjalnie wzbogacać środowiska, czy stymulować dziecko w określony sposób, aby prawidłowy rozwój nastąpił ( oczywiście mam tu na myśli dziecko zdrowe, bez dysfunkcji rozwojowych). Więcej o okresach krytycznych w rozwoju dziecka możecie znaleźć w poście Dlaczego ulegamy neuromagii?

Czy możemy mówić o okresie sensytywnym w odniesieniu do nauki czytania? Według mnie, z naukowego punktu widzenia twierdzenie, że istnieje z góry wyznaczony okres, w którym dziecko jest szczególnie wrażliwe na przyswojenie nauki czytania jest nadużyciem. Przekonanie, że istnieje szczególnie wrażliwy okres, w którym dziecko powinno zacząć poznawać liter,wziął się zapewne z pedagogiki  Montessori, która jest dość mocno rozpowszechniona w Polsce. Według Marii Montessori

” dzieci w wieku czterech lat potrafią łatwiej przyswoić język pisany (pisanie i czytanie) niż dzieci w wieku sześciu lat. W czasie, gdy dziecko sześcioletnie potrzebują około dwóch lat, by opanować pisanie, dzieci czteroletnie uczą się tej umiejętności w kilka miesięcy”

( Pomóż mi zrobić to samodzielnie, cytat z Marii Montessori).  Pedagodzy, pracujący w tym nurcie rozpoczynają naukę czytania i pisania z dziećmi pomiędzy trzecim a piątym rokiem życia. Nie możemy jednak traktować jednego elementu pedagogiki  Montessori, jako jedynej i prawdziwej wyroczni. Należałoby jeszcze raz podkreślić, że okresy sensytywne z punktu widzenia psychologii rozwojowej nie są tym samym, co okresy sensytywne w rozumieniu pedagogiki Montessori. Pamiętajmy również, żeby nie traktować nauki czytania/pisania metodą Montessori w oderwaniu od całej filozofii tej pedagogiki, której najważniejszym przesłaniem jest, aby podążać za dzieckiem. Dobry nauczyciel Montessori nie będzie zmuszał dziecko, żeby w danym okresie przyswoił taką a nie inną umiejętność, bo wyznaczają to odgórne normy czy oczekiwania, ale będzie czekał na gotowość i zainteresowanie dziecka. Nie znając całej idei filozofii Montessori popełniamy błąd, kierując się pewnymi jej aspektami wyrwanymi z szerszego kontekstu.

Czy warto uczyć niemowlę czytać?

Powszechnie przyjmuje się, że mózg małego dziecka jest bardziej plastyczny niż osoby dorosłej, więc coraz częściej pojawiają się głosy, aby uczyć czytania już niemowlęta. Tutaj liczni edukatorzy proponują metodę Glenna Domana, dzięki której nie tylko nauczmy malucha czytać, ale też rozwiniemy jego funkcję poznawcze i zapewnimy mu lepszy start w życiu.  W metodzie tej pokazujemy dziecku zestaw tablic z wydrukowanymi na nich słowami, powtarzając sekwencję w odstępach czasowych. Problem z metodą Domana jest jeden, ale za to spory- technika ta nie ma żadnych podstaw naukowych. Dodatkowo nikomu jeszcze nie udało się potwierdzić, że niemowlęta i małe dzieci naprawdę nauczył się czytać, czy raczej nauczyły się zapamiętywać pokazywane im kształty. Psycholodzy podkreślają, że założenia metody Domana są sprzeczne z rozwojem językowym dziecka. Aby dziecko mogło nauczyć się czytać, musi najpierw opanować rozumienie języka i nauczyć się mówić.  Nauka czytania, chociaż nam dorosłym wydaję się łatwa, wymaga od dziecka rozwoju wielu funkcji zarówno poznawczych, jak i fizycznych takich jak np. zdolności do fiksowania wzroku i akomodacji wzroku (pamiętajmy, że oko dziecka intensywnie rośnie i najlepsze co możemy zrobić w profilaktyce zdrowych oczu naszych dzieci to pozwolenie im na swobodne patrzenie w dal, a nie focusowanie na literkach), koncentracja uwagi czy pojemność pamięci roboczej. Wiele dzieci nie jest na naukę umiejętności akademickich po prostu gotowa. Również fakt, że mózg dziecka jest bardziej plastyczny od mózgu dorosłego nie oznacza, że powinniśmy w dzieciństwie oczekiwać od dzieci opanowania wszystkich możliwych umiejętności świata (w myśl zasadzie, że im szybciej zacznie się uczyć, tym nauka przyjdzie mu łatwiej). Zbyt często zapominamy, że dzieciństwo samo w sobie wymaga od naszego dziecka niesamowitej pracy i sporego wysiłku: koordynacji zmysłów, nabrania sprawności ruchowej, wyćwiczenie małej motoryki, rozwój funkcji poznawczych, naukę radzenia sobie emocjami, naukę bycia w społecznym świecie itd.

To właściwie kiedy zacząć uczyć dziecko czytać?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. W Stanach Zjednoczonych i wielu krajach Europy Zachodniej widzimy tendencję, aby zaczynać uczyć pisać/czytać dzieci w coraz młodszym wieku. Przedszkola stają się powoli małymi szkołami, nastawionymi na rozwój umiejętności akademickich dzieci. Wierzymy, że im wcześniej dzieci nauczą się czytać, pisać i liczyć, tym będą w przyszłości osiągały lepsze rezultaty w szkole i w życiu. Ufamy, że zapewni im to lepszy start. Niestety,  coraz liczniejsze, długoterminowe badania pokazują, że zamienianie przedszkoli w szkoły i wymaganie od dzieci nauki umiejętności akademickich na poziomie przedszkola w najlepszym razie nie przynosi żadnych korzyści. Solidne badania przeprowadzone przez doktora Suggate w Nowej Zelandii pokazały, że nie istnieją żadne różnice pomiędzy dziećmi, które nauczył czytać się w wieku pięciu lat, a tymi, które zaczęły czytać wieku lat siedmiu czy ośmiu. Zaintrygowany tym tematem Suggate przeanalizował również dotychczasowe badania, które zajmowały się związkiem pomiędzy wczesną nauką czytania, a późniejszymi sukcesami szkolnymi. Żadne z przeanalizowanych przez naukowca badań  nie wskazywały na to, że istnieje jakakolwiek zależność pomiędzy wczesną nauką czytania u dzieci poniżej piątego roku życia a ich późniejszymi osiągnięciami szkolnymi.

Okazuje się, że wczesna nauka umiejętności akademickich może nie tylko nie przynosić korzyści, ale w długoterminowej perspektywie może być wręcz szkodliwa. Dowodzą tego badania np. Rebecci Marcon, która porównała w długoterminowej perspektywie powodzenie w nauce pomiędzy dziećmi, które rozpoczęły naukę czytania/pisania/liczenia w przedszkolu, do tych, które w przedszkolu się bawiły. Pomimo tego, że na początku szkoły dzieci z grupy uczącej się w przedszkolu lepiej sobie radziły, to po kilku latach edukacji nastąpiło swoiste odwrócenie- w wieku 9-10 lat dzieci, które w przedszkolach się bawiły wykazywały lepsze wyniki w nauce i lepiej sobie radziły w szkole. W innych badaniach, zapoczątkowanych w 1967 roku przez  Davida Weikarta, uczniowie byli obserwowani od czasów przedszkola aż do czasów studiów. Okazało się, że wieku 23 lat, pomiędzy uczniami, którzy szybko byli nauczani umiejętności akademickich, a tymi, którzy doświadczali nauki poprzez zabawę, nie było żadnych różnić istotnych statystycznie jeśli chodzi o poziom osiągnięć szkolnych. Jednak badania pokazały, że uczniowie, którzy w dzieciństwie podawani byli dyrektywnemu nauczaniu czytania/pisania/liczenia, w późniejszych latach częściej borykali się z wieloma problemami emocjonalnymi.

Co o tym wszystkim myśleć?

Jak to możliwe, że nauka czytania czy pisania od najmłodszych lat może się okazać dla dziecka szkodliwa? Stwierdzenie to wydaje się być w zupełnej sprzeczności do naszej wiary w to, że im szybciej nasze dziecko zacznie się uczyć, tym lepiej. Odpowiedź na to pytanie może dostarczyć najnowszy raport przygotowany przez organizację Defending the Early Years. Lilian G. Katz, która jest profesorem na Uniwersytecie Illinois i światowej sławy ekspertem w zakresie edukacji dziecięcej, opisuje w nim dwa rodzaje uczenia się:  nauczanie skupione na celach akademickich i nauczanie skupione na celach intelektualnych.

[table id=3 /]
[table id=4 /]

Profesor Katz uważa, że zarówno cele akademickie, jak i intelektualne są ważne, żeby osoba osiągnęła w szkole sukces. Jednak to cele intelektualne warunkują prawdziwy i pełny rozwój potencjału intelektualnego dziecka, i są one fundamentem dla rozwoju późniejszych celi akademickich. Na wczesnych etapach edukacji, rozwój celów intelektualnych odbywa się dzięki zabawie, poprzez własne doświadczanie, stawianie samodzielnych pytań, eksperymentowanie i eksplorację. Ta forma uczenia się stoi w sprzeczności do formalnej nauki, kierowanej przez nauczyciela, bazującej na wykonywaniu przez dziecko poleceń i zdobywaniu danych umiejętności w określonym czasie.

W czasie wieloletnich badań, profesor Katz porównała dzieci, które uczęszczały do przedszkoli, w których poprzez formalne nauczanie dzieci szybko zdobywały umiejętności akademickie, do tych, które w przedszkolu mogły się bawić. Wnioski z badań były następujące: dzieci, które szybko rozpoczynały formalną naukę czytania/pisania w przedszkolu faktycznie osiągały lepsze wyniki, kiedy rozpoczynały szkołę. Jednak w dłuższej perspektywie czasowej, to dzieci, które w przedszkolu mogły wykazać własną inicjatywę, mogły się swobodnie bawić, eksplorować i wchodzić w kontakty społeczne lepiej radziły sobie z nauką. Dlaczego? Ponieważ przedszkola, w którym dziecko mogło rozwijać się emocjonalnie i społecznie dało solidny fundament dla rozwoju intelektualnego dziecka. Poprzez zabawę i realizację własnych projektów, dziecko miało możliwość nauczenia się stawiania i testowania własnych hipotez, analizowanie, wyciąganie wniosków, rozumienie świata (realizacja celów intelektualnych). Dzięki temu, kiedy dzieci były na to wewnętrznie gotowe i rozpoczynały naukę czytania/pisania, widziały w niej sens, rozumiały jej przydatność, same czuły potrzebę aby się tych umiejętności nauczyć. Dla dzieci, które musiały rozpocząć naukę czytania/pisania już w przedszkolu, kosztem rozwoju celów intelektualnych, te umiejętności akademickie okazywały się nużące, abstrakcyjne i pozbawione sensu.

Klucz do sukcesu?

Dla mnie to właśnie ta wewnętrzna gotowość, ciekawość i motywacja dziecka do nauki czytania/pisania/liczenia jest kluczem do prawdziwej nauki. Bo bezmyślnie łączyć litery, bez celu dukać sylaby możemy nauczyć prawie każde małe dziecko. Tylko po co?

O o tej gotowości najczęściej zapominamy, popychając usilnie dziecko do przodu. Tutaj nie ma reguł. Znam dzieci, które chciały uczyć się literek w wieku trzech lat i sprawiało im to niesamowitą frajdę. Znam też dzieci, które poczuły prawdziwą potrzebę zdobycia umiejętności czytania w wieku lat dziesięciu.  Najlepsze co możemy zrobić, to zaufać naszym dzieciom.

Jeśli macie jeszcze jakieś wątpliwości czy zmuszać wasze dziecko do nauki akademickich umiejętności, to przyjrzyjcie się fińskiemu systemowi oświaty, w którym dzieci rozpoczynają formalną, szkolną edukację w wieku siedmiu lat. Ten “późny’ wiek rozpoczynania szkoły nie przeszkadza Finom od wielu lat być w czołówce najlepszych uczniów na świecie. A może to właśnie jeden z ich filarów ich edukacyjnego sukcesu.

źródła:
Suggate, S., E. Schaughency, and E. Reese. Age of beginning formal reading instruction and later literacy: evidence from longitudinal research. In International Congress of Psychology. 2008. Berlin, Germany

Suggate, S.P., E.A. Schaughency, and E. Reese, The later reading achievement of children entering school at age five or seven, 2009.

Sebastian P. Suggatea, Elizabeth A. Schaughency, Elaine Reese. Children learning to read later catch up to children reading earlier, Early Childhood Research Quarterly, 1st Quarter 2013, Pages 33–48 [tutaj]

R. A. Marcon,  2002. “Moving up the grades: Relationship between preschool model and later school success.” Early Childhood Research & Practice 4 [ tutaj]

Larry J. Schweinhart and D. P. Weikart. 1997. “The High/Scope Pre- school Curriculum Comparison Study through age 23.” Early Childhood Research Quarterly 12. pp. 117-143.

Blair, C. (2002). School Readiness: Integration of cognition and Emotion in a Neurobiological Conceptualization of Child Functioning at Sch ool Entry. American Psychologist. 57, (2) 111– 127.

Nancy Carlsson-Paige, Geralyn Bywater McLaughlin, & Joan Wolfsheimer Almon. (2015). Reading Instruction in Kindergarten: Little to Gain and Much to Lose. Published online by the Alliance for Childhood [tutaj ]

Lilian G. Katz, “Lively Minds: Distinctions between academic versus intellectual goals for young children. (2015). Published by Defending the Early Years [ tutaj ]