Iloraz inteligencji zyskał niebywałą sławę w XX wieku i nadal ma się dobrze. Wszyscy ulegamy magii bycia inteligentnym, lub przeciwnie, w toku edukacji nabywamy poczucia bycia tym głupszym. Pojęcie inteligencji jest często używane nie tylko w szkolnictwie, ale i w życiu codziennym. Ola jest taka inteligentna, mówi z zachwytem moja znajoma o swojej córce, która właśnie zdobyła wyróżnienie w konkursie matematycznym.  Michał nie jest zbyt inteligentny, nie wymagaj od niego za dużo, mówi mi nauczyciel o uczniu, który po raz kolejny dostał ocenę niedostateczną ze sprawdzianu z biologii. Wysoka inteligencja stała się dla nas tożsama z wysokimi wynikami w szkole i sukcesami w życiu. Pechowcy, ci urodzeni z niskim ilorazem inteligencji, nie mają według nas szans na świetlaną karierę naukową. W końcu niski poziom inteligencji równa się z głupotą. A głupiemu nie przetłumaczysz, a co dopiero uczyć takiego.

W naszych oczach inteligencja to coś, z czym się rodzimy. Inteligencję postrzegamy, jako coś stałego, jak np. kolor oczu czy kształt brwi. Wierzymy też, że inteligencja pozostaje niezmienna w czasie: mądre dziecko pozostanie mądrym dorosłym. Niewiele z osób, które używają pojęcia inteligencji, zadaje sobie jednak pytanie, czym ta inteligencja tak naprawdę jest. Dlatego chciałabym w tym miejscu, również jako psycholog, któremu niejeden raz przyszło przeprowadzać badanie na pomiar inteligencji, rozprawić się z wszech panującym mitem IQ.

Zacznijmy od definicji pojęcia inteligencji. Tutaj pojawiają się pierwsze schody, ponieważ tak naprawdę nie istnieje jedna, przyjmowana przez wszystkich definicja pojęcia inteligencji. Właściwie każdy badacz, który stworzył testy inteligencji, na których bazujemy dzisiaj, posiadał własną definicję. Stąd wynika kolejny problem, czyli przełożenie wyników badania testem na inteligencję na prawdziwe życie. Być może najlepszym określeniem, czym jest inteligencja, jest po prostu założenie, że jest ona tym, co mierzy test inteligencji. Dlatego różne testy inteligencji mogą mierzyć diametralnie różne rzeczy: wszystko zależy od tego, jak zjawisko inteligencji postrzegał dany badacz. Gordon Stobart, profesor na Uniwersytecie w Londynie, posuwa się jeszcze dalej twierdząc, że testy na inteligencję udowadniają tylko to, co naukowiec chce, żeby udowodniły: poprzez skonstruowanie takich, a nie innych pytań i zadań, potwierdzasz tylko to, co chcesz potwierdzić. Podobnie rzecz ma się z osiągnięciami szkolnymi. To, że ktoś osiąga wysokie wyniki w testach sprawdzających nie oznacza, że posiada wysoką czy niską inteligencję- pokazuje to jedynie, że nabył umiejętność dobrego rozwiązywania testów. Bądźmy świadomi, że wyniki testowe, to z reguły suche cyfry: nie biorą pod uwagę motywacji osoby, jej stanu emocjonalnego.

Pierwsze test inteligencji zostały stworzone po to, aby móc szybko wyłapać dzieci, które miały trudności w uczeniu się i dzięki temu zapewnić im fachową pomoc. Pokazuje to, że sam Alfred Binet, autor jednego z pierwszych testów inteligencji, głęboko wierzył w to, że inteligencja nie jest cechą stałą i niezmienną. Binet był przekonany, że szybka diagnoza trudności w uczeniu się, pomoże zapewnić słabszym uczniom taką edukację, dzięki której będą one mogły lepiej i efektywniej się uczyć. Pierwszy test inteligencji powstał, aby dać każdemu uczniowi szansę na rozwój jego potencjału i zdolności. Głównym ideą stworzenia testu inteligencji było wyrównywanie różnic pomiędzy uczniami i zapewnienie dostępu do edukacji.  Niestety, w toku historii, idea testów inteligencji, jako narzędzia, które ma pomagać w rozwoju i uczeniu się, szybko została wyparta. Wkrótce testy inteligencji zostały tworzone z myślą o selekcji i kategoryzowaniu.

Kiedy zaczynamy stosować testy inteligencji w celu selekcji i kategoryzacji, zaczynamy postrzegać inteligencję, jako cechę stałą i niezmienną, na której rozwój nie mamy wpływu.  Marysia uzyskała wyższy wynik od Jasia, więc jest mądrzejsza i pójdzie do lepszej klasy. Wierzymy, że wysoki iloraz inteligencji z góry przełoży się na wysokie wyniki w szkole czy sukces w życiu (choć wyniki długoterminowych badań wskazują, że iloraz inteligencji jest raczej kiepskim wyznacznikiem sukcesu w życiu). Liczne wyniki badań pokazują na przykład, że nawet w populacji naukowców, którzy według wielu z nas uchodzą przecież za intelektualną elitę, różnice w posiadanym ilorazie inteligenci są spore. Wynika z tego, że aby zrobić karierę w świecie nauki musisz być po prostu wystarczająco (niekoniecznie wybitnie) inteligentnym- nawet wśród laureatów nagrody Nobla przedział ilorazu IQ waha się pomiędzy 130 do 180 punktów. Być może pomyślisz sobie, że wskazany powyżej iloraz inteligencji naukowca jest i tak powyżej średniej, która oscyluje około 100. Pamiętaj jednak, że praca naukowa polega na codziennym ćwiczeniu własnej inteligencji- wysokie IQ może być skutkiem wybrania kariery naukowej, a nie rzeczywistą przyczyną zostania naukowcem. 

Ten post ma tak naprawdę dwa ważne przesłania:  nie zawracaj sobie za bardzo głowy wynikami testów na inteligencję. Nie daj sobie wmówić, że jesteś bardzo inteligentny ( i nie pozwól również na to, żeby wmówili ci, że jesteś głupi). W pierwszym przypadku masz duże szansę osiąść na laurach, w drugim nie dasz sobie szansy o jakikolwiek laurach myśleć. Coraz liczniejsze wyniki badań pokazują, że postrzeganie siebie poprzez pryzmat własnej inteligencji może przynieść więcej szkody niż pożytku. Nie traktuj inteligencji jako swojej stałej, niezmiennej w czasie cechy. Dobra wiadomość jest taka, że inteligencję można ćwiczyć i rozwijać. Popatrz na swoją inteligencję, jak na swój potencjał. Inteligencja działa na podobnej zasadzie, jak twoje mięśnie: żeby ją rozwijać, musisz ćwiczyć.

Sposób, w jaki postrzegamy naszą inteligencję i zdolności- czy traktujemy je, jako nasze wrodzone, stałe zasoby, czy raczej widzimy je, jako potencjał, który możemy rozwijać, ma kluczowe znaczenie dla naszego rozwoju, podejścia do uczenia się, motywacji.  O tym, jak ważne jest nasze nastawienie w procesie uczenia się opowiem w następnym poście.

* ten post jest pierwszym z cyklu trzech, dlatego wszystkie źródła naukowe i odnośniki do tematu zamieszczę w ostatnim poście.