Nadchodzi taki dzień w życiu rodziny, w którym dorośli z przerażeniem odkrywają, że w ich dziecku zaszła jakaś zmiana ( i często nie jest to zmiana na lepsze). Po okresie względnego spokoju i dobrych relacji nastał czas, w którym wyjątkowo trudno przychodzi zrozumieć postępowanie własnej latorośli. Młody człowiek coraz częściej woli przebywać ze znajomymi niż spędzać czas w domu, zamyka się w sobie, buntuje, bywa wyjątkowo drażliwy, zaczyna eksperymentować.

Dla wielu rodziców to bardzo trudny czas. Nie tylko z powodu wzajemnego niezrozumienia, które może generować kolejne awantury. Do tej pory czuliśmy z dzieckiem więź, a teraz zaczynamy mieć poczucie, że nasza relacja słabnie, oddalamy się od siebie. Niektórzy rodzice zaczynają obwiniać siebie za zaistniałą sytuację, mieć wyrzuty sumienia, że zawalili. Tymczasem nauka pokazuje, że to, co dzieje się z twoim dzieckiem jest naturalnym, kolejnym etapem rozwoju. Można by napisać:

Gratulacje! Właśnie ty i twoje dziecko przeszliście na kolejny etap rozwoju. Teraz jesteś rodzicem NASTOLATKA.

Jeszcze do niedawna nauka nie zajmowała się zbytnio okresem nastoletnim, traktując go trochę jako niezbyt istotny pomost pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Okazuje się jednak, że ten burzliwy okres w rozwoju człowieka, jest jednym z najbardziej kluczowych. To w nim zachodzą zmiany, które w dużej mierze programują późniejsze wzorce zachowania czy dokonywane wybory. Co ciekawe, zmiany te nie są warunkowane kulturowo, ale biologicznie. To, co się dzieje z twoim nastolatkiem jest w ogromnej mierze podyktowane przez intensywne zmiany w mózgu, które zachodzą w tym okresie.

Co naukowcy zajmujący się badaniem mózgu nastolatka mogą nam powiedzieć?

Na przykład to, że okres nastoletni trwa o wiele dłużej niż przypuszczaliśmy. Pomimo tego, że zwyczajowo jako nastolatka określamy osobę pomiędzy 13-18 rokiem życia, naukowcy coraz częściej rozszerzają ten okres od 10-11 roku do nawet 25 roku życia! Oznacza to, że zmiany, jakie zachodzą w mózgu nastolatka zaczynają się prawdopodobnie wcześniej niż zakładaliśmy i trwają o wiele dłużej.

W okresie tym dochodzi do intensywnej reorganizacji mózgu. Przez pierwsze sześć-siedem lat życia dziecka mózg rozwijał się i budował, osiągając w 7 roku życia 95% swojej docelowej wielkości. Po kilku latach stabilności i spokoju, nagle około 10-11 roku życia, rozpoczyna się okres jego przebudowy- zwłaszcza zmian, jakie zachodzić będą w płatach przedczołowych. Nasza biologia tak to sobie wymyśliła, że po zbudowaniu solidnego domu i jego wyposażeniu, pewnego dnia trzeba poważnie zabrać się za jego urządzanie- tak, aby był jak najbardziej funkcjonalny. To przemeblowanie to właśnie okres nastoletni.  Zmiany, jakie zachodzą w mózgu skupiają się głównie na wycinaniu tych wszystkich połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi, które na dłuższą metę wydają się być nieprzydatne. Brzmi złowieszczo? Nic z tych rzeczy! W gruncie rzeczy to fantastyczna wiadomość- mózg zaczyna się specjalizować.

Niestety, jak to przy przemeblowaniu bywa, cały proces związany bywa z dużym zamieszaniem i bałaganem. Podobnych zmian i związanego z tym chaosu doświadcza mózg nastolatka. Reorganizacje w płatach przedczołowych skutkują na przykład słabszą kontrolą nad układem limbicznym, który dużej mierze jest odpowiedzialny za emocje– stąd duża zmienność i intensywność emocjonalna w tym okresie. Co więcej, u młodych ludzi opisane wcześniej zmiany mogą zaburzać odczytywanie i umiejętności interpretacji emocji innych ludzi. Naukowcy odkryli, że nastolatkowie są o wiele bardziej wyczuleni na sygnały społeczne, a przy tym bardzo słabo radzą sobie z poprawnym odczytywaniem emocji z twarzy drugiej osoby. Gdy pokażemy statystycznemu nastolatkowi neutralny wyrazy twarzy ( czyli taki, jak robimy na przykład do dowodu osobistego) czy ekspresję wyrażające strach/lęk, zostaną one zinterpretowane przez niego jako zagrażające. A gdy mózg zinterpretuje coś jako zagrażające, automatycznie aktywuje to reakcję stresową walcz lub uciekaj. Ta wiedza powinna ci pomóc zrozumieć, dlaczego na widok twoje zatroskanej twarzy twoje nastoletnie dziecko tak często reaguje agresją i wycofaniem.

W świecie emocji młodego człowieka zachodzi jeszcze jedna kluczowa zmiana- a właściwie można powiedzieć niemały przewrót. W okresie dzieciństwa to najbliżsi dorośli pomagali dziecku w regulacji jego emocji. To do rodziców maluch zgłaszał się, gdy potrzebował poradzić sobie z czymś trudnym i niezrozumiałym, to u nich szukał bezpiecznej bazy. W okresie nastoletnim rolę tego wspierającego opiekuna zaczyna przejmować grupa rówieśnicza- zwana przez niektórych naukowców ‘ drugim plemieniem czy drugim stadem’. Coraz częściej młody człowiek będzie wybierał bliskość swojej grupy i w niej szukał wsparcia, niż znajdował ją u rodziców ( to tak zwane przejście od rodzicielskiej ku rówieśniczej ko-regulacji emocji).

Reorganizacja w mózgu to też zmiany w układzie dopaminergicznym odpowiedzialnym za motywację. To, co dawniej zdawało się motywować dziecko do działania- nagle przestaje. A na pewno mniej motywuje szkoła. U nastolatków poziom dopaminy spada i jest niższy niż u przeciętnej osoby dorosłej. Skutkuje to tym, że  młodzi ludzie bardziej się nudzą, zwłaszcza w warunkach, które nudzie sprzyjają ( gdy jesteśmy zmuszeni biernie słuchać lekcji, nie mamy możliwości ruchu, wyboru tego, czym chcielibyśmy się w danym momencie zajmować). Z drugiej strony, w tym wieku dopamina bardzo  łatwo się aktywuje. Te wyrzuty dopaminy powodują, że nastolatek szybko się do czegoś zapala, czasem bez refleksji angażuje się w działania- po czym zupełnie traci do tego serce. Tym, co sprzyja motywacji w tym wieku jest dążenie do nowości. Można powiedzieć, że to czas podboju świata i odkrywania nowych lądów, a nie biernego siedzenia w ławce.

To, co jeszcze może wpływać negatywnie na osiągnięcia szkolne to duża potrzeba ruchu fizycznego oraz zmiany w rytmie okołodobowym. Ciało nastolatka jest zaprogramowane do aktywności fizycznej i długotrwałe siedzenie w ławce szkolnej po prostu go fizycznie męczy. Naukowcy odkryli również, że zmęczenie w tym okresie wynikać może także ze zmian wydzielania melatoniny, zwanej hormonem snu. U nastolatków jej poziom zaczyna wzrastać później niż u przeciętnej osoby dorosłej- to dlatego potrafią one funkcjonować do późnych godzin nocnych. Za to potrzebują wysypiać się do godziny 9.00- 10.00. W tym wieku, zrywanie się rano z łóżka, aby dotrzeć do szkoły , może być wyjątkowym wyzwaniem.

źródła:

Daniel J. Siegel, Brainstorm: The Power and Purpose of the Teenage Brain,  TarcherPerigee (January 7, 2014).

Giedd, J., Blumenthal, J., Jeffries, N., Castellanos, F., Liu, H., Zijdenbos, A., Paus, T., Evans, A., and Rapoport, J. (1999). Brain development during childhood and adolescence: A longitudinal MRI study. Nature Neuroscience, 2 (10), 861-863.

Begley, Sharon. (February 28, 2000). Getting inside a teen brain. Newsweek, 135 (9), 58-59