Małe dzieci mają w sobie zdumiewającą chęć poznawania świata oraz uczenia się nowych rzeczy.  I sprawia im to niebywałą radość i satysfakcję. Nie trzeba ich do tej nauki ani specjalnie zachęcać, ani motywować. Wydaje się, że dla dzieci ten proces jest tak naturalny, jak oddychanie czy domaganie się jedzenia. I wbrew pozorom, to porównanie do dbania o czysto biologiczne potrzeby w kontekście chęci do uczenia się i poznawania świata wcale nie jest przypadkowe. Badacze zajmujący się motywacją wewnętrzną bardzo mocno podkreślają, że uczenie się, podobnie jak oddychanie czy spanie, możemy powiązać z naszymi podstawowymi potrzebami psychicznymi: potrzebą bycia w relacji, potrzebą autonomii i potrzebą kompetencji.

Zarówno potrzeby biologiczne, jak i psychiczne są kluczowe dla naszego przeżycia. Wiadomo, że bez dostępu do odpowiedniej dawki tlenu czy jedzenia czeka nas śmierć. Okazuje się jednak, że brak możliwości realizowania potrzeb psychicznych również szybko odbije się na naszym zdrowiu. Co ciekawe, badania pokazują, że możesz zaprzeczać ważności potrzeb psychicznych i uważać je za wymysł psychologów, jednak nie uchroni cię to przed negatywnymi efektami, których doświadczysz w momencie ich braku. Czy ci się to podoba czy nie, trudności w realizowaniu podstawowych potrzeb psychicznych będą negatywnie wpływać się na twoje zdrowie i funkcjonowanie.

Wróćmy jednak do samych dzieci. A zwłaszcza zatrzymajmy się na chwilę na tym, co dla wielu psychologów jest przykładem działania motywacji wewnętrznej w najlepszym wydaniu- czyli na zabawie. Ten, kto obserwował grupę przedszkolaków w czasie swobodnej zabawy, wie, w czym rzecz. W trakcie zabawy mały człowiek doświadcza działania trzech składowych motywacji wewnętrznej w skondensowanej formie. Tworzy relacje z innymi ludźmi, doświadcza autonomii własnych działań ( ja wybieram, ja decyduję, ja jestem autorem swoich działań), oraz w naturalny sposób rozwija swoje kompetencje społeczne, emocjonalne i poznawcze. A przy tym czerpie  z tego niesamowitą radość, satysfakcję i energię, która nakręca go do dalszych działań. Pewna bardzo mądra osoba powiedziała, że “Pracą dziecka jest zabawa. Dzieci uczą się poprzez wszystko, co robią” – Carolyn Hooper. Współczesna nauka pokazuje, jak bardzo prawdziwe są te słowa! Nigdy nasz mózg nie będzie tak chłonny na naukę, poznawanie i rozwój, jak w okresie dzieciństwa. I być może elementami tego sukcesu jest własnie biologiczne zaprogramowanie na zabawę oraz możliwość doświadczania działania motywacji wewnętrznej. 

Wydaje się jednak, że przychodzi taki czas, gdy te naturalne procesy, które pchają małych ludzi do uczenia się i poznawania świata, zaczynają mocno chwiać się w swoich fundamentach. Być może to tylko kwestia przypadku, ale ten moment z reguły w jakiś sposób wiąże się z rozpoczęciem edukacji szkolnej. Wnikliwi obserwatorzy ze zgrozą zaczynają odkrywać, jak ich dawnej pełne pasji i energii do odkrywania świata dzieci, powoli zaczynają się zmieniać. Uczenie zaczyna się kojarzyć z nudnym obowiązkiem. Satysfakcja, jaką dawniej dostarczało poznawanie świata i zdobywanie nowych umiejętności zostaje wyparte przez proste kalkulacje: co ja będę z tego mieć? To, jak szybko i mocno spada motywacja wewnętrzna siedząc w szkolnej ławce dosadnie pokazuje poniższy wykres: 

( wykres profesora Richarda Ryana zaprezentowany w ramach wykładu Facilitating Learning and Wellness in Schools,  Institute for Positive Psychology & Education, ACU).

“Co? Jak to możliwe?!”  Możesz zadawać sobie te pytania, gdy patrzysz na powyższy wykres. Jednak znając podstawowe fundamenty, w ramach których działa i rozwija się motywacja wewnętrzna, łatwo znajdziemy głównych zabójców motywacji wewnętrznej w szkole.

Twarzą w twarz z killerami motywacji wewnętrznej:

brak relacji/ poczucia przynależności:

Rola dobrych relacji w szkole jest jednym z najbardziej niedocenianych aspektów edukacji. Tymczasem badania pokazują, jak wielki jest jej wpływ na motywację uczniów do nauki i efektywne uczenie się. Poczucie przynależności do klasy, kontakty z rówieśnikami, relacje między uczniem a nauczycielem są kluczowymi elementami decydującymi o powodzeniu dziecka w szkole. Dlaczego? Gdy uczeń czuje się wyobcowany, szybko traci motywację do nauki i rozwoju. W większości przypadków proces efektywnego uczenia się polega przecież na podjęciu ryzyka i wyjściu ze swojej strefy komfortu.. Aby się uczyć, dziecko musi czuć się na tyle bezpiecznie, aby móc popełniać błędy, zadawać pytania, przyjmować konstruktywną krytykę. Gdy nie ma się wsparcia w grupie, gdy boisz się, że twoje pytania wywołają drwiące uśmiechy, a w informacji zwrotnej nie widzisz wskazówek do dalszego rozwoju ( tylko krytykę), to nie może być mowy o efektywnym uczeniu się. Motywacja do nauki zostaje przysłonięta lękiem i potrzebą ochrony siebie. Co najbardziej niszczy motywację uczniów w obszarze relacji?:

• brak pozytywnych relacji z nauczycielem/ brak poczucia, że nauczyciel mnie lubi
• brak przynależności do grupy
• brak budowania pozytywnego zaangażowania/ poczucia, że mój wkład jest ważny

walka o autonomię 

W przeładowanym systemie szkolnym mało jest miejsca na wspieranie autonomii dzieci. Nie ma przestrzeni ( i zwyczaju) na dawanie uczniom możliwości wyboru, decydowania, podążania za ich zainteresowaniami, brania odpowiedzialności za swoje działania. Mało kto ma czas, aby słuchać młodych ludzi, pytać o ich potrzeby, brać pod uwagę ich zdanie. Nawet tak podstawowe strategie wspierania autonomii, jak wspólne wyznaczanie celów pracy czy tłumaczenie, po co robimy/ uczymy się czegoś ( jaki jest w tym sens, do czego mi się to przyda) nie są realizowane. Działania szkoły nastawione są głównie na kontrolę, o której wiemy, że w największej mierze niszczy autonomię- a setki tysięcy zgromadzonych badań naukowych pokazują, że to właśnie autonomia jest najważniejszą składową napędzającą motywację wewnętrzną. Jakie konkretne strategie kontroli, które obserwujemy w szkole, powodują w efekcie spadek motywacji i chęci do uczenia się?:

• presja wobec osiąganych wyników i ocen
• realizowanie z góry wyznaczonych celów
• ciągłe wystawianie na bycie ocenianym, porównywanym ( zwłaszcza z innymi)  
• nagminne stosowanie systemów motywacyjnych opartych na nagrodach i karach 
• działanie pod presją czasu
• bycie pod ciągłym nadzorem

niszczenie kompetencji 

Większość z nas podskórnie czuje, że potrzeba i poczucie bycia kompetentnym nakręca chęć do działania i wzmacnia motywację. Jeśli czujemy, że jesteśmy w czymś dobrzy, to chcemy być jeszcze lepsi. Co najbardziej wzmacnia poczucie kompetencji?  Optymalne i realistyczne wyzwania ( ważne, żeby nie było ani zbyt trudno, ani zbyt prosto) oraz adekwatne, nastawione na rozwój komunikaty zwrotne. Okazuje się jednak, że szkoła, która właściwie powinna być miejscem, w którym możemy rozwijać swoje umiejętności, zasoby i zainteresowania ( czyli kompetencje) wcale temu nie sprzyja. Jak to możliwe? Z jednej strony jest to skutek odbierania uczniom poczucia sprawstwa i możliwości decydowania ( autonomii). Poczucie kompetencji jest też niszczone poprzez ciągłe ‘puste’ ocenianie i sprawdzanie. Badania naukowe zwracają uwagę na dwóch głównych zabójców poczucia kompetencji w szkole:

• z góry narzucane cele/ cele niedostosowane i nieadekwatne do uczniów i ich możliwości/ nadmierne cele
• nastawienie na ocenianie/ nastawienie na negatywne komunikaty zwrotne.