1. Część pierwsza: emocje. Jak to działa?

Pomimo tego, że emocje są fundamentem uczenia się, to zarówno w szkole, jak i w naszych domach, traktujemy je po macoszemu. Ufamy, że dzieci nauczą się radzenia sobie z emocjami same, że jest to proces, na który nie mamy wpływu. Naiwnie wierzymy, że pewnego pięknego dnia nasze dziecko osiągnie dojrzałość, która pozwoli mu kierować własnymi afektami. Jednak dojrzałość emocjonalna– zdolność zarządzania własnymi emocjami to umiejętność, która, aby się rozwinąć, wymaga wysiłku i pracy. Powinniśmy ćwiczyć nasz mózg tak samo, jak ćwiczymy nasze mięśnie.  Każdy z nas rodzi się wyposażony w mięśnie, ale żeby mogły one prawidłowo pracować, to musimy je rozwijać i wzmacniać. Kładziemy nasze dziecko na brzuchu, dzięki czemu może ono zacząć ćwiczyć podnoszenie główki, wzmacniając tym samym swoje mięśnie grzbietu i karku. Podobnej troskliwej uwagi wymagają od nas obszary w mózgu dziecka, które odpowiadają za regulację emocjonalną. Co możemy zrobić, jak pomóc naszemu dziecku, aby mogło ono z sukcesem nawigować po swoim wewnętrznym, emocjonalnym świecie?

Wierzę, że abyśmy mogli efektywnie kierować własnymi emocjami, musimy najpierw wiedzieć, jak one powstają. Dzięki temu zrozumiemy, dlaczego miewamy poczucie, że puściły nam nerwy, albo pokonał nas stres. Aby się tego dowiedzieć, potrzebujemy szybkiej lekcji z pracy naszego mózgu. Przyda nam się do tego podręczny ( i poręczny) model mózgu stworzony przez profesora Daniela Siegela:

Profesor Siegel, który jest profesorem na Uniwersytecie Kalifornijskim, na własny użytek stworzył “przenośny model mózgu“. Chciał w ten sposób zobrazować swoim pacjentom proces powstawania emocji i pokazać, jaką rolę w zarządzaniu emocjami odgrywa kora nowa i płaty przedczołowe. Oczywiście, jest to model bardzo uproszczony, ale lubię się nim posługiwać, bo jest prosty do zrozumienia, i co najważniejsze, mamy go zawsze pod ręką. Jego niebywałą zaletą jest również to,  że już 4-5 latki potrafią się tym modelem biegle posługiwać, dzięki czemu zaczynają mieć wgląd we własny emocjonalny świat.  Dla wielu osób ten podręczny model mózgu okazuje się wspaniałym narzędziem, które pomaga im zarządzać własnymi emocjami– bo wreszcie rozumieją, co się dzieje, gdy np. czują, że tracą kontrolę nad własnymi emocjami.  Wszystko co potrzebujemy, żeby zrozumieć, jak działa nasz ’emocjonalny mózg’ mieści się w naszej dłoni:

1. nadgarstek– symbolizuje rdzeń kręgowy– w nim biegną nerwy, które przewodzą informację z i do naszych narządów wewnętrznych do mózgu. Pewnie znacie to uczucie ciężkości w brzuchu, gdy jesteście  zdenerwowani? albo czujcie, jak intensywnie wali wam serce, gdy się czegoś boicie? To wszystko sprawka obwodów nerwowych, które otaczają wasz układ trawienny (żołądek i jelita) czy serce. Te informacje z waszego organizmu są przekazywane bezpośrednio do mózgu. Dzięki tej natychmiastowej łączności wasz mózg szybko dostaje informację, że coś się dzieje.

2. śródręcze- symbolizuje pień mózgu. To tutaj trafiają informacje przekazywane z rdzenia kręgowego. Czasami pień mózgu określany jest mianem ‘gadziego mózgu’, bo organ ten ukształtował się setki milionów lat temu ( i zarówno u dinozaurów, współczesnych krokodyli, jak i u ludzi wygląda podobnie). Ta najbardziej pierwotna część mózgu reguluje podstawowe funkcje życiowe, takie jak oddychanie czy praca serca. Odpowiada również za nasze pobudzenie, uczucie głodu, popędy. To tutaj zlokalizowane są nasze najbardziej prymitywne motywacje, od których zależy nasze przeżycie.

3. kciuk- symbolizuje układ limbiczny, który czasami określany jest jako ‘stary mózg ssaków’ . W skład tej struktury wchodzą m.in ciało migdałowate, hipokamp, wzgórze, podwzgórze.  Układ limbiczny ściśle współpracuje z pniem mózgu i korą mózgową. W uproszczeniu zakłada się, że jest to miejsce, gdzie powstają nasze emocje.

4. zawinięte palce– symbolizują korę mózgową, zwaną nowym mózgiem ssaków, ponieważ rozwinęła się głównie u ssaków naczelnych. Kora mózgowa to ta pofałdowana struktura, którą widzimy, gdy patrzymy na mózg. To tutaj zachodzą wyższe procesy poznawcze: złożona percepcja świata, zdolność myślenia, rozwiązywania złożonych problemów, przewidywania itd.

5. obszar od pierwszych stawów palcowych do czubków palców– symbolizuje płaty przedczołowe (to jest to miejsce zaraz za naszym czołem, z przodu głowy) To obszar, który w takim stopniu ewoluowało tylko u ludzi. Jeśli uważnie przyjrzycie się teraz naszemu poręcznemu modelowi mózgu, to zapewne odkryjecie, że płaty przedczołowe umiejscowione są tak, że łączą wszystkie pozostałe obszary mózgu. Dzięki temu mogą one koordynować i zarządzać wszystkimi sygnałami, które przechodzą przez nasz mózg. To właśnie płaty przedczołowe obsadzają kierownicze stanowisko i dzięki nim, możemy kierować naszymi emocjami.

W zupełnym skrócie możemy powiedzieć, że płaty przedczołowe to taki nasz panel sterowniczy, który zarządza sygnałami wytwarzanymi przez ‘niższe’ , bardziej ‘pierwotne’ struktury w naszym mózgu. Ten ‘wyższy mózg ssaków’ zajmuje się kierowaniem i koordynowaniem działania- integruje pracę całego naszego mózgu.

/ krótki film, na którym profesor Siegel pokazuje, jak w praktyce wygląda działanie jego podręcznego modelu mózgu:

2. Jak to wygląda w praktyce?  Rozpatrzmy trzy sytuację:

1. Załóżmy, że jesteś sam w domu. Jest późny wieczór i własnie czytasz w łóżku książkę. Czujesz się zrelaksowany i już prawie przysypiasz, gdy nagle słyszysz dziwne odgłosy dobiegające z kuchni, która znajduje się na dole twojego domu. Jakby coś spadło z półki. Co się dzieje w tym momencie w twoim ciele? Czujesz przyspieszone bycie serca, uścisk w żołądku. Zauważasz gęsią skórkę na ciele. Te wszystkie sygnały płynące z twojego ciała są natychmiastowo przesyłane przez rdzeń kręgowy i odbierane przez pień mózgu i układ limbiczny. Twój mózg zostaje zaalarmowany: uwaga, uwaga, coś się dzieje! Twój ‘gadzi mózg’ jest gotowy do natychmiastowej reakcji: nastawiony na przeżycie. Układ limbiczny uruchamia reakcje strachu i krzyczy: trzeba uciekać albo walczyć. Teraz wszystko zależy od reakcji twoich płatów przedczołowych: jeśli stwierdzisz, że niepokojące hałasy są spowodowane działaniem twojego kota, który grasuje po kuchni, to myśl ta spowoduje wyciszenie reakcji strachu. Jeśli jednak zinterpretujesz hałas jako potencjalnego włamywacza, to reakcja zamiast się wyciszyć, może ulec dodatkowemu wzmocnieniu.

2. Bywa też tak, że emocje, które rodzą się w naszym ‘niższym’ mózgu są tak silne i obezwładniające, że nasze płaty przedczołowe zostają odcięte od opanowanego przez emocje mózgu i nie są w stanie zareagować. Powracając do naszego podręcznego modelu mózgu, moglibyśmy zobrazować tą sytuację poprzez otwarcie dłoni- nasze palce, które symbolizowały korę nową i płaty przedczołowe (i które zakrywały niższe struktury mózgu), tracą w tym momencie kontakt z pozostałą częścią mózgu. Dochodzi do sytuacji, której większość z nas nie lubi- tracimy nad sobą kontrolę. Wybuchamy.

3. Czasem to nasze myśli powodują uruchomienie przesadnej reakcji emocjonalnej. I często są to myśli, które nie do końca sobie uświadamiamy. Te myśli mogą mieć swoje korzenie w naszym dzieciństwie, brać się z naszych pierwszych ważnych reakcji z innymi ludźmi. Kiedy na przykład nieposprzątany pokój twojego dziecka powoduje u ciebie wybuch obezwładniającej i zbyt przesadzony złości, warto zastanowić się, jakie myśli się za tym kryją. Być może ta sytuacja uruchamia w tobie myśl, że nie jesteś zbyt kompetentną matką lub przypominają jakieś wydarzenia z przeszłości. W tej sytuacji to nasze płaty przedczołowe wysyłają do naszego ‘niższego mózgu’ informację o zagrożeniu, a ten w odpowiedzi uruchamia reakcję emocjonalną.

3. Co jeszcze warto wiedzieć o naszych płatach przedczołowych i ich roli w regulowaniu emocji?

– rodzimy się ze stosunkowo kiepsko wykształconymi płatami przedczołowymi. To obszar naszego mózgu, który rozwija się dopiero pod wpływem naszego doświadczenia ze światem, a zwłaszcza poprzez bycie w relacjach z innymi ludźmi. To dlatego małym dzieciom tak trudno panować nad własnymi emocjami, planować własne działania, hamować własne reakcje, opierać się pokusom itd.

– jako rodzice i nauczyciele mamy ogromny wpływ na rozwój płatów przedczołowych u naszych dzieci. Badania pokazują, że płaty przedczołowe naszych dzieci mają szansę najlepiej się rozwinąć poprzez stabilną, bezpieczną relację z drugim człowiekiem.

– tak jak małe dzieci mają kiepsko rozwinięte płaty przedczołowe, tak i nastolatkowie cierpią z powodu ich reorganizacji. Badania pokazują, że to właśnie w wieku nastu lat następuje kolejna, gwałtowna faza w rozwoju płatów przedczołowych człowieka, która może skutkować gorszym ich funkcjonowaniem. To dlatego większość nastolatków ma problem z impulsywnym zachowaniem i regulowaniem własnych emocji. W okresie buntu ich płaty przedczołowe intensywnie się rozwijają.

– badania pokazują, że płaty przedczołowe można ćwiczyć niczym mięśnie. Oznacza to, że chociaż dzisiaj jesteś osobą, która kiepsko radzi sobie z własnymi emocjami, to w przyszłości możesz nauczyć się lepiej nimi zarządzać.

– twoje płaty przedczołowe najlepiej pracują, kiedy nie są przeciążone.  Profesor Roy Baumeister, który zajmuje się badaniem zasobów naszej energii psychicznej i siły woli, odkrył, że ulega ona wyczerpaniu, tak jak i nasze siły fizyczne. Kiedy jesteśmy zmęczeni, głodni, przeciążeni obowiązkami, bierzemy na siebie zbyt dużo odpowiedzialności, to nasze energia mentalna, potrzebna naszym płatom przedczołowym do efektywnego zarządzania szybko się wyczerpuje. To dlatego łatwiej wyprowadzić nas z równowagi, gdy jesteśmy zmęczeni lub głodni. Warto dać o zasoby naszej energii mentalnej, tak jak staramy się dbać o naszą kondycję fizyczną!

-Liczne badania pokazują, że aktywność fizyczna ma zbawienny wpływ na prawidłową pracę naszego mózgu. Profesor John Ratey od wielu lat zajmuje się badaniem wpływu ćwiczeń fizycznych na sprawność naszego mózgu. Doszedł on do wniosku, że ruch aktywuje pracę naszych płatów przedczołowych. W tej sytuacji słowa, żeby wybiegać emocje, stają się jedną z lepszych rad, jakie możemy dać osobie, która doświadcza trudności z regulowaniem własnych stanów emocjonalnych. Dzięki aktywności fizycznej mamy możliwość pobudzania pracy swoich płatów przedczołowych, co powoduje lepszą kontrolę nad naszymi emocjami.

Więcej znajdziesz tu:

-Daniel J. Siegel, Psychowzroczność, Przekształć swój umysł zgodnie z regułami nowej wiedzy o empatii, wyd. Media Rodzina 2010

   -Joseph LeDoux, Mózg emocjonalny, wyd. Media Rodzina 2000